Korzystanie z cudzej twórczości w działalności szkoleniowej – aspekty prawa autorskiego - Artykuly - Klub Trenerow Biznesu

Przejdź do treści

Menu główne:

Korzystanie z cudzej twórczości w działalności szkoleniowej – aspekty prawa autorskiego

Opublikowany przez w Joanna Hetman-Krajewska ·
Tags: prawoautorskieszkoleniaprawo
Tworząc, niejednokrotnie sięgamy do cudzej twórczości. Choć podstawową zasadą prawa autorskiego jest konieczność uzyskania zgody podmiotu uprawnionego na korzystanie z cudzego utworu, jednak pod pewnymi warunkami można bez zezwolenia czerpać z cudzej twórczości. Trzeba tylko pamiętać, by, korzystając z cudzego w ramach dozwolonego  użytku, podać – w miarę istniejących możliwości – imię i nazwisko twórcy  oraz źródło (czyli de facto tytuł utworu). Wszystkie te przypadki noszą wspólną nazwę – dozwolony użytek chronionych utworów.

1. Wyjątek edukacyjny.

1.1. Uwagi ogólne. Jednym z przypadków w obrębie dozwolonego użytku jest tzw. wyjątek edukacyjny – regulacja dotycząca korzystania z cudzej twórczości dla celów edukacyjnych. W polskiej ustawie autorskiej – ustawie z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (dalej „u.p.a.p.p.”) – wyjątek edukacyjny jest uregulowany w art. 27. Pod koniec 2015 r. doszło do istotnej zmiany tego przepisu – nowelizacja z 11 września 2015 r., obowiązująca od 20 listopada 2015 r. (Dz. U. 2015 poz. 1639), wprowadziła definicję „instytucji oświatowej”. Tym samym zakres wyjątku edukacyjnego z art. 27 u.p.a.p.p. został znacząco zawężony.

1.2. Poprzedni stan prawny. W poprzednim stanie prawnym pojęcie „instytucji oświatowej” nie było zdefiniowane ustawowo, a doktryna interpretowała je szeroko, wykraczając poza placówki mieszczące się w uregulowanym ustawowo systemie oświaty. Do 19 listopada 2015 r. art. 27 u.p.a.p.p. miał następujące brzmienie: „Instytucje naukowe i oświatowe mogą, w celach dydaktycznych lub prowadzenia własnych badań, korzystać z rozpowszechnionych utworów w oryginale i w tłumaczeniu oraz sporządzać w tym celu egzemplarze fragmentów rozpowszechnionego utworu.”
Do momentu nowelizacji powszechnie zgadzano się, że skoro ustawodawca nie precyzuje pojęcia „instytucja oświatowa”, należy je interpretować szeroko, uznając, iż do kręgu tego zaliczamy wszelkie podmioty, których wiodącą aktywnością jest działalność w obszarze szeroko rozumianej edukacji (w tym działalność szkoleniowa). Co za tym idzie, do kręgu beneficjentów wyjątku edukacyjnego z art. 27 u.p.a.p.p. zaliczano nie tylko szkoły czy inne podmioty stanowiące element uregulowanego ustawowo systemu oświaty, ale również inne osoby (fizyczne, prawne, nieposiadające osobowości prawnej) jak choćby szkoły językowe, firmy szkoleniowe czy firmy organizujące kursy zawodowe, kursy na prawo jazdy bądź kursy maturalne. W takim ujęciu do kręgu beneficjentów wyjątku edukacyjnego należeli również indywidualni trenerzy czy korepetytorzy, niezależnie od tego czy prowadzili działalność gospodarczą czy też nie.
Panował natomiast pogląd, że podmioty zajmujące się działalnością szkoleniową jedynie ubocznie (np. fundacje czy stowarzyszenia prowadzące szkolenia jako jedno z zadań statutowych czy Liga Ochrony Kraju prowadząca kursy dla kandydatów na kierowców) nie są objęte zakresem podmiotowym wyjątku edukacyjnego z art. 27 u.p.a.p.p.

1.3. Aktualny stan prawny. Obecnie doczekaliśmy się definicji „instytucji oświatowej” w ustawie prawnoautorskiej. Definicja ta wprost odwołuje się do ustawy z 7 września 1991 r. o systemie oświaty i określa precyzyjnie, że instytucja oświatowa w rozumieniu u.p.a.p.p. to „jednostki organizacyjne, o których mowa w art. 2 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572, z późn. zm.), a także szkoły, zespoły szkół oraz szkolne punkty konsultacyjne przy przedstawicielstwach dyplomatycznych, urzędach konsularnych i przedstawicielstwach wojskowych Rzeczypospolitej Polskiej, o których mowa w art. 5 ust. 3b pkt 1 lit. a tej ustawy, oraz szkoły podoficerskie i ośrodki szkolenia, o których mowa w art. 127 pkt 2 i 3 ustawy z dnia 11 września 2003 r. o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych (Dz. U. z 2014 r. poz. 1414, z późn. zm.).”
Tym sposobem znacznie zawęził się krąg beneficjentów licencji ustawowej wymienionej w art. 27 u.p.a.p.p. (licencja na rzecz instytucji naukowych i oświatowych), który obecnie obejmuje instytucje oświatowe, uczelnie oraz jednostki naukowe w rozumieniu ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 r. o zasadach finansowania nauki (Dz. U. z 2014 r. poz. 1620 oraz z 2015 r. poz. 249).
Summa summarum, obecny zakres podmiotowy art. 27 u.p.a.p.p. ogranicza się do następującego kręgu podmiotów (jest to katalog zamknięty): 1) instytucji oświatowych (zgodnie z definicją ustawową zawartą w art. 6 pkt 13 u.p.a.p.p.), 2) uczelni oraz 3) jednostek naukowych w rozumieniu ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 r. o zasadach finansowania nauki (Dz. U. z 2014 r. poz. 1620 oraz z 2015 r. poz. 249 i 1268).

1.4. Zakres przedmiotowy, czyli co tak naprawdę wolno. Podmioty wymienione w art. 27 ust. 1 u.p.a.p.p. „mogą na potrzeby zilustrowania treści przekazywanych w celach dydaktycznych lub w celu prowadzenia badań naukowych, korzystać z rozpowszechnionych utworów w oryginale i w tłumaczeniu oraz zwielokrotniać w tym celu rozpowszechnione drobne utwory lub fragmenty większych utworów”. W tym zakresie również doszło do zmiany – tym razem liberalizującej. Zmiana polega na tym, że w poprzednim stanie prawnym wolno było „sporządzać egzemplarze fragmentów rozpowszechnionego utworu”, a obecnie można „zwielokrotniać rozpowszechnione drobne utwory lub fragmenty większych utworów”. Nie ma teraz zatem wątpliwości, że w przypadku drobnego utworu możliwe jest zwielokrotnienie całości, co w poprzednim stanie prawnym literalnie nie było dozwolone, choć uznawano takie rozwiązanie za nieracjonalne.
Dla korzystania z utworu na podstawie art. 27 ust. 1 u.p.a.p.p. wystarczające jest, by utwór był rozpowszechniony, tj. za zgodą twórcy został udostępniony publicznie w jakikolwiek sposób (definicja z art. 6 pkt 3 u.p.a.p.p.). Nie ma zatem konieczności, by posługiwać się egzemplarzem (np. wydaną książką czy filmem). Równie dobrze można skorzystać z własnego utrwalenia nadania utworu czy wykonania na żywo.
Zwielokrotnione przez instytucję naukową bądź oświatową egzemplarze rozpowszechnionych drobnych utworów lub fragmentów większych utworów mogą być wykorzystywane wyłącznie nieodpłatnie. W przeciwnym razie doszłoby do powstania antologii o charakterze dydaktycznym lub naukowym, z której korzystanie jest uregulowane w art. 271 u.p.a.p.p. (poprzednio art. 29 ust. 2 oraz ust. 21 u.p.a.p.p.). W takim przypadku należałoby odprowadzić wynagrodzenie na rzecz podmiotów autorsko uprawnionych.

1.5. E-learning. Nowelizacją z 11 września 2015 r. do art. 27 u.p.a.p.p. dodano ust. 2, regulujący problem elearningu. Zgodnie z art. 27 ust. 2 u.p.a.p.p. „W przypadku publicznego udostępniania utworów w taki sposób, aby każdy mógł mieć do nich dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym korzystanie, o którym mowa w ust. 1, jest dozwolone wyłącznie dla ograniczonego kręgu osób uczących się, nauczających lub prowadzących badania naukowe, zidentyfikowanych przez podmioty wymienione w ust. 1.”
Problematyka e-learningu na gruncie prawa autorskiego od dawna budziła wątpliwości interpretacyjne. Obecnie wiadomo, że możliwość publicznego udostępniania utworów w Internecie w ramach dozwolonego użytku jest zawężona do „ograniczonego kręgu osób uczących się, nauczających lub prowadzących badania naukowe”, które są zidentyfikowane przez beneficjentów licencji ustawowej z art. 27 u.p.a.p.p. Wszelkie inne przedsięwzięcia e-learningowe, adresowane do szerszego kręgu odbiorców, podlegają zatem ogólnym zasadom prawa autorskiego i wymagają stosownych zgód podmiotów uprawnionych.

1.6. Podręczniki, wypisy i antologie. Zgodnie z art. 271 ust. 1. u.p.a.p.p. (poprzednio był to art. 29 ust. 2 oraz ust. 21 u.p.a.p.p.) „wolno w celach dydaktycznych i naukowych zamieszczać rozpowszechnione drobne utwory lub fragmenty większych utworów w podręcznikach, wypisach i antologiach.” Norma ta również mieści się w obrębie tzw. wyjątku edukacyjnego. W tym przypadku jednak za korzystanie z cudzej twórczości podmiotowi uprawnionemu należy się wynagrodzenie. Wynika to z założenia, że tego rodzaju korzystanie z cudzej twórczości jest podejmowane w celach ściśle komercyjnych, a co za tym idzie uprawniony powinien mieć udział w przynoszonych z tego tytułu korzyściach.

1.7. Konkluzje. Niestety w obecnym stanie prawnym indywidualny trener bądź firma szkoleniowa nie mogą powoływać się na wyjątek edukacyjny z art. 27 u.p.a.p.p. przy wykorzystywaniu w prowadzonej działalności szkoleniowej wytworów cudzej twórczości.

2. Prawo cytatu

Obecnie – wobec zawężenia stosowania licencji ustawowej z art. 27 u.p.a.p.p. do ściśle określonych podmiotów – kluczową normą pozwalającą legalnie korzystać z cudzej twórczości w działalności szkoleniowej jest art. 29 u.p.a.p.p., który statuuje tzw. prawo cytatu. Również ta instytucja została zmodyfikowana w wyniku ostatniej nowelizacji u.p.a.p.p. Obecnie przepis ten brzmi następująco: „Wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów oraz rozpowszechnione utwory plastyczne, utwory fotograficzne lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym celami cytatu, takimi jak wyjaśnianie, polemika, analiza krytyczna lub naukowa, nauczanie lub prawami gatunku twórczości.”
W przypadku prawa cytatu przede wszystkim trzeba pamiętać, że możliwość korzystania z tej instytucji pojawia się tylko wtedy, gdy tworzymy nową, twórczą jakość w postaci utworu. Istotą bowiem prawa cytatu jest umożliwienie przepływu pomiędzy twórczością a twórczością. A zatem w działalności szkoleniowej z prawidłowym skorzystaniem z dobrodziejstwa prawa cytatu będziemy mieć do czynienia tylko wtedy, gdy w materiałach szkoleniowych bądź w autorskim programie szkolenia, które będą stanowiły utwory w rozumieniu prawa autorskiego (będą spełniały przesłankę oryginalności oraz indywidualności), wykorzystamy urywki utworów, które wcześniej zostały rozpowszechnione. W całości natomiast możemy wykorzystać utwór plastyczny bądź fotograficzny bądź też utwór drobny.
Z takim ograniczeniem nie mamy do czynienia w przypadku wyjątku edukacyjnego z art. 27 u.p.a.p.p. Dlatego też znowelizowane przepisy u.p.a.p.p. w niekorzystny dla trenerów i form szkoleniowych sposób zawęziły możliwość powoływania się na dozwolony użytek w razie korzystania z cudzej twórczości. W wyniku nowelizacji z 11 września 2015 r. w art. 29 u.p.a.p.p. doprecyzowano – co było wątpliwe w poprzednim stanie prawnym – iż możliwość legalnego cytowania obejmuje również całe utwory plastyczne i fotograficzne. Doprecyzowano zakres korzystania z cytatu („w zakresie uzasadnionym celami cytatu”) oraz rozbudowano listę celów, jakie cytat może realizować: wyjaśnianie, polemika, analiza krytyczna lub naukowa, nauczanie, prawa gatunku twórczości. Ponadto dodano dwa nowe przepisy dotyczące prawa cytatu – możliwość korzystania z utworów na potrzeby parodii, pastiszu lub karykatury, w zakresie uzasadnionym prawami tych gatunków twórczości (art. 291 u.p.a.p.p.) oraz możliwość włączania w sposób niezamierzony utworu do innego utworu, o ile włączony utwór nie ma znaczenia dla utworu, do którego został włączony (art. 292 u.p.a.p.p.).

3. Inne przypadki.
3.1. Wyłączenia spod ochrony prawa autorskiego. Niektóre kategorie wytworów działalności kreacyjnej człowieka ustawodawca z mocy prawa wyłącza spod ochrony prawa autorskiego. Zgodnie z art. 4 u.p.a.p.p. „Nie stanowią przedmiotu prawa autorskiego: 1) akty normatywne lub ich urzędowe projekty; 2) urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole; 3) opublikowane opisy patentowe lub ochronne; 4) proste informacje prasowe.” Oznacza to, że wymienione powyżej wytwory działalności człowieka mogą być wykorzystywane bez konieczności uzyskiwania jakichkolwiek zezwoleń. Różnica pomiędzy ta regulacją a normami należącymi do dozwolonego użytku polega na tym, że kategoriom wytworów człowieka wymienionym w art. 4 u.p.a.p.p. (jest to katalog zamknięty) ustawodawca z mocy prawa odmawia statusu utworów, a co za tym idzie ochrony prawa autorskiego. Natomiast dozwolony użytek chronionych utworów dotyczy – jak sama nazwa wskazuje – utworów, które aktualnie (tj. w momencie korzystania) podlegają ochronie prawa autorskiego.

3.2. Brak ochrony pomysłu na gruncie prawa autorskiego. Zgodnie z art. 1 ust. 21 u.p.a.p.p. „Ochroną objęty może być wyłącznie sposób wyrażenia; nie są objęte ochroną odkrycia, idee, procedury, metody i zasady działania oraz koncepcje matematyczne.” Przepis ten jest wyrazem ogólnego założenia, iż ochrona prawa autorskiego zmierzająca do monopolizacji niektórych wytworów człowieka ma swoje granice. Wyznaczenie tej granicy opiera się na wyważeniu pomiędzy z jednej strony koniecznością objęcia ochroną prawną wytworów ludzkiej kreatywności, z drugiej zaś dopuszczeniem społeczeństwa do korzystania z tych wytworów. Niedostrzeżenie tej granicy prowadziłoby z reguły do nadmiernej ochrony praw wyłącznych, która działałaby zaburzająco na rozwój kultury czy nauki.
W praktyce przytoczona regulacja oznacza, że sam pomysł na świetne szkolenie, ćwiczenie szkoleniowe czy materiały szkoleniowe nie podlega ochronie prawa autorskiego. Ochronie tej podlega dopiero sformalizowana realizacja tego pomysłu, która przybierze odpowiednią formę, taką, która pozwoli innej osobie niż twórca zapoznać się z jego koncepcją. Również ochronie prawa autorskiego nie podlegają czyste wyniki badań, pozbawione komentarza czy opracowania. W tym ostatnim jednak przypadku rzetelność wymaga od korzystającego podanie autora wykorzystanych wyników – nawet wówczas, gdy przeciwne działanie nie będzie stanowiło naruszenia jakichkolwiek norm prawnych.

3.3. Czas trwania autorskich praw majątkowych. Nie można też zapominać, że autorskie prawa majątkowe nie są wieczne – gasną po 70 latach liczonych co do zasady od śmierci twórcy. W takim przypadku stają się częścią tzw. domeny publicznej i korzystanie z nich nie wymaga czyjejkolwiek zgody. Czas trwania autorskich praw majątkowych liczymy w latach pełnych następujących po roku, w którym nastąpiło zdarzenie, od którego rozpoczyna się bieg terminu. Nie ma zatem znaczenia data dzienna śmierci twórcy – autorskie prawa majątkowe zawsze wygasną z upływem ostatniego dnia 70. roku. Trzeba jednak pamiętać, że autorskie prawa osobiste (w tym prawo do oznaczania utworu imieniem i nazwiskiem twórcy oraz prawo do nienaruszalności treści i formy utworu) nie są ograniczone w czasie. W praktyce oznacza to, że nawet jeśli twórczość danego autora znalazła się już w domenie publicznej, nadal trzeba z należytym respektem realizować jego autorskie prawa osobiste.

Joanna Hetman-Krajewska - adwokat i radca  prawny; magister prawa i amerykanistyki. Od 2003 r. prowadzi Kancelarię  Prawniczą PATRIMONIUM w Warszawie, specjalizującą się w obsłudze prawnej  w zakresie prawa własności intelektualnej (prawo autorskie, znaki  towarowe, prawo konkurencji, prawo internetu, prawo reklamy). Autorka  publikacji książkowych oraz wielu artykułów traktujących o aktualnych  problemach prawnych, ukazujących się na łamach „Rzeczpospolitej”,  „Biblioteki Analiz” i „Magazynu Literackiego Książki”. Od 2005 r.  zajmuje się działalnością szkoleniową, prowadząc szkolenia i konferencje  z zakresu prawa własności intelektualnej. Prowadziła szkolenia z  zakresu prawa autorskiego dla takich podmiotów jak: TVP, WSiP, SGH,  Politechnika Warszawska, Politechnika Łódzka, Politechnika Gdańska, PWN,  Instytut Badań Literackich PAN, Stowarzyszenie Tłumaczy Polskich.  Inicjatorka i wykładowca na Studiach Podyplomowych „Edytorstwo i Rynek  Książki” w Warszawskiej Wyższej Szkole Humanistycznej im. Bolesława  Prusa w Warszawie. Ukończyła studia doktoranckie w Instytucie Nauk Prawnych PAN. Obecnie wykładowca prawa własności intelektualnej na  Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Członek Komisji Prawa  Autorskiego działającej przy Ministrze Kultury i Dziedzictwa Narodowego (trzecia kadencja). Kontakt: joannahetman@patrimonium.com.pl. Więcej: www.patrimonium.com.pl



4 komentarze
Joanna Hetman
2016-03-14 11:58:14
W przypadku firmy szkoleniowej nie można się już powołać na wyjątek edukacyjny z art. 27 ustawy o prawie autorskim. Jeśli natomiast materiały szkoleniowe spełniają cechy utworu (są utworami w rozumieniu ustawy o prawie autorskim), wówczas można rozważyć, czy wykorzystane w nich cudze utwory bądź ich urywki mieszczą się w prawie cytatu (art. 29 ustawy).
Joanna Hetman
2016-03-14 11:55:04
Pomysł jako element treści zasadniczo nigdy nie będzie podlegał ochronie prawa autorskiego. Ochronie podlega „otoczka” formalna.
Spisanie pomysłu, tj. nadanie mu formy nie oznacza, że sama warstwa treściowa zaczyna podlegać ochronie. Niemniej gdy już jest ta „otoczka” formalna, dochodzenie ewentualnych roszczeń może okazać się łatwiejsze. Poza tym zawsze może wchodzić w grę odpowiedzialność drugiej strony z tytułu popełnienia czynu nieuczciwej konkurencji – ale już jest poza obszarem prawa autorskiego.
Tomasz
2016-03-08 22:57:14
:) Ten prawniczy język. Jednym zdaniem: prowadzę firmę szkoleniową i nie mogę korzystać z cudzych zdjęć i fragmentów filmów nie wykupując licencji :)
Piotr
2016-03-07 18:48:50
"W praktyce przytoczona regulacja oznacza, że sam pomysł na świetne szkolenie, ćwiczenie szkoleniowe czy materiały szkoleniowe nie podlega ochronie prawa autorskiego. Ochronie tej podlega dopiero sformalizowana realizacja tego pomysłu, która przybierze odpowiednią formę, taką, która pozwoli innej osobie niż twórca zapoznać się z jego koncepcją."

Żebym dobrze zrozumiał. Sam pomysł (w mojej głowie czy wypowiedziany) na szkolenie nie podlega ochronie, natomiast jeżeli go spiszę w postaci podręcznika na szkolenie już podlega?

Tak samo pomysł na ćwiczenie. Jeżeli jest spisany i/lub zawiera jakieś tworzone specjalnie przeze mnie materiały do jego przeprowadzenia, już podlega ochronie?


Copyright 2015. All rights reserved.
Wróć do spisu treści | Wróć do menu głównego